Wczesnośredniowieczny grot strzały ze Staszowa

Wiosną 2019 roku członkowie Stowarzyszenia Historyczno-Archeologicznego im. 2 Pułku Legionów ze Staszowa przeprowadzili poszukiwania z użyciem wykrywaczy metali na terenie powstającego w Staszowie przy ulicy A. Mickiewicza nowego parku miejskiego im. Górników Siarkowych. Miejsce gdzie prowadzono poszukiwania to dolinka niewielkiego cieku o nazwie Pipała, uchodzącego kilkaset metrów dalej do rzeki Czarna, a odprowadzającego wody z podmokłych terenów leśnych położonych na wschód od miasta. W trakcie tych poszukiwań znaleziony został bardzo interesujący zabytek – wczesnośredniowieczny żelazny grot strzały. Jego odkrywcą jest Pan Jarosław Woś.

Ryc. 1. Staszów, woj. świętokrzyskie. Lokalizacja miejsca odkrycia grotu oznaczona strzałką. Opr. M. Florek.

Grot znajdował się na głębokości ok. 60 cm, w warstwie piaszczystych deluwiów. Poza nim nie znaleziono żadnych innych przedmiotów o charakterze zabytkowym.

Jest to grot z zadziorami i tordowaną (skręcaną) tulejką. Liść o przekroju płasko-soczewkowaty jest uszkodzony – ma odłamane wierzchołek i końce zadziorów. Tulejka, dość długa, okrągła w przekroju, w części górnej (od strony liścia) jest czterokrotnie skręcona wokół osi. Wymiary: zachowana długość grotu – 100 mm; rekonstruowana długość całkowita – ok. 117 mm; długość tulejki – 80 mm; średnica tulejki w części dolnej – 11,5 mm; średnica otworu tulejki – 9 mm; średnica tulejki w miejscu skręcenia – 6,5 mm; maksymalny rozstaw zadziorów w zachowanej części liścia – 28 mm; grubość liścia – 6 mm.

Ryc. 2. Staszów, woj. świętokrzyskie. Grot z zadziorami i tulejką. Rys. M. Florek.

Ze względu na formę, grot można zaliczyć do typu I (groty strzał z zadziorami i tulejką) wg klasyfikacji A. Nadolskiego, typu 2 wg A. F. Medvedev’a bądź typu I, grupy A, odmiany 1 wg podziału typologicznego opracowanego dla grotów broni miotającej z Raciąża przez P. Świątkiewicza[1]. Powyższe klasyfikacje nie uwzględniają jednak tordowania (skręcania) tulejki, często zresztą, z uwagi na stan zachowania zabytków, trudnego do zaobserwowania. Jedynie A. Ruttkay w swej klasyfikacji grotów strzał z terenów Słowacji dla egzemplarzy z zadziorami i skręcaną tulejką wyróżnił odrębny podtyp b w obrębie typu 1 grupy[2].

Egzemplarze z zadziorami i tulejką są najliczniejszą kategorią grotów strzał znanych z ziem polskich oraz terenów ościennych, stosowaną przez cały okres wczesnego średniowiecza, chociaż najczęściej spotykaną na stanowiskach datowanych między X a XII wiekiem. Grotów tego typu o tulejkach skręcanych (tordowanych), pochodzących z tego samego przedziału czasowego, z terenu Polski znanych jest co najmniej 40 egzemplarzy. Jednak biorąc pod uwagę, że z powodu stanu zachowania zabytków, fakt tordowania (skręcania) tulejki nie zawsze mógł być zaobserwowany, ich rzeczywista liczba jest zapewne nieco większa.

Ryc. 3. Znaleziska grotów z zadziorami i tordowaną (skręcaną) tulejką z ziem Polski. Opr. M. Florek.

Oznaczenia: 1 – Bardo, pow. Kołobrzeg, woj. zachodniopomorskie (grodzisko); 2 – Barkowice Mokre, pow. Piotrków Trybunalski, woj. łodzkie (osada); 3 – Bonikowo, pow. Kościan, woj. wielkopolskie (grodzisko); 4 – Dzieżkowice, pow. Kraśnik, woj. lubelskie (tzw. zamczysko); 5 – Gilów, pow. Dzierżoniów, woj. dolnośląskie (grodzisko); 6 – Gniezno, pow. Gniezno, woj. wielkopolskie (grodzisko – Góra Lecha); 7 – Gródek, pow. Hrubieszów, woj. lubelskie (grodzisko); 8 – Gródek, pow. Hrubieszów, woj. lubelskie (znalezisko luźne, bez dokładnej lokalizacji); 9, 10 – Teptiuków (dawniej Husynne), pow. Hrubieszów, woj. lubelskie (gródek stożkowaty, tzw. Księżycowa Mogiła); 11 – Józefów, pow. Opole Lubelskie, woj. lubelskie (znalezisko luźne, bez dokładnej lokalizacji); 12 – Kraków – Mogiła, pow. Kraków, woj. małopolskie (osada); 13 – Lipsko-Polesie, pow. Zamość, woj. lubelskie (cmentarzysko ciałopalne kurhanowe); 14 – Lublin, pow. Lublin, woj. lubelskie (grodzisko Wzgórze Zamkowe); 15, 16 – Łukawica, pow. Lubaczów, woj. podkarpackie (osada); 17 – Łupki, pow. Lwówek Śląski, woj. dolnośląskie (osada); 18 – Naszacowice, pow. Nowy Sącz, woj. małopolskie (grodzisko); 19 – Opole – Nowa Wieś Królewska, pow. Opole, woj. opolskie (cmentarzysko szkieletowe); 20 – Opole, pow. Opole, woj. opolskie (grodzisko); 21 – Pasym, pow. Szczytno, woj. warmińsko-mazurskie (grodzisko); 22 – Pelplin – Maciejowo, pow. Tczew, woj. pomorskie (grodzisko); 23 – Podegrodzie, pow. Nowy Sącz, woj. małopolskie (osada); 24, 25 – Podzamcze, pow. Zawiercie, woj. śląskie (grodzisko Góra Birów); 26 – Radacz, pow. Szczecinek, woj. zachodniopomorskie (grodzisko); 27 – Radziejów Kujawski, pow. Radziejów, wpj. Kujawsko-pomorskie (osada); 28-32 – Sąsiadka, pow. Zamosć, woj. lubelskie (grodzisko); 33 – Siemowo, pow. Gostyń, woj. wielkopolskie (grodzisko); 34 –Stare Drawsko, pow. Drawsko, woj. zachodniopomorskie (grodzisko); 35 – Staszów, pow. Staszów, woj. świętokrzyskie (znalezisko luźne); 36 – Stradów, pow. Kazimierza Wielka, woj. świętokrzyskie (grodzisko); 37-39 – Szczaworyż, pow. Busko Zdrój, woj. świętokrzyskie; 40 – Trepcza, pow. Sanok, woj. podkarpackie (grodzisko Horodyszcze); 41 – Wrocław – Ostrów Tumski, pow. Wrocław, woj. dolnośląskie (grodzisko).

Nie do końca jest jasny cel zabiegu tordowania (skręcania). O ile w przypadku ozdób, np. wykonanych z drutów bądź sztabek bransolet, naramienników, zapinek podkowiastych, tordowanie miało służyć podniesieniu ich walorów estetycznych, to w przypadku tordowania tulejek grotów strzał nie jest to już takie oczywiste, a przynajmniej nie we wszystkich przypadkach stosowania tego zabiegu. Stąd też część badaczy sądzi, że tulejki grotów strzał skręcano przy okazji napraw bądź ich centrowania po osadzeniu na drzewcu (promieniu) strzały.

Znaleziony w Staszowie grot strzały jest interesujący nie tylko z uwagi na swą rzadką formę ale także dlatego, że dotychczas z terenu miasta nie były znane żadne znaleziska z okresu wczesnego średniowiecza (sprzed końca XIII wieku). Zabytek obecnie znajduje się w zbiorach Delegatury w Sandomierzu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Kielcach, docelowo ma zostać przekazany do zbiorów Regionalnej Izby Tradycji – Muzeum Ziemi Staszowskiej w Staszowie.

[1] Por.: A. Nadolski, Studia nad uzbrojeniem polskim w X, XI i XII w., „Acta Archaeologica Universitatis Lodziensis”, t. 3, Łódź 1954, s. 64; А.Ф. Медведев, Ручнoе метательное оружие. Лук и стелы, самострел VIII – XIV в.в, „Археология СССР. Свод археологических истчников”, E1-36, Москва 1966, s. 63; P. Świątkiewicz, Militaria ze średniowiecznego grodziska w Raciążu, „Acta Militaria Mediaevalia”, t. 6, 2010, s. 30-42.

[2] A. Ruttkay, Waffen und Reiterausrüstung des 9. Bis zur ersten Hälfte des 14. Jahrhunderts in der Slowakei (II), Slovenská Archeológia, t. 24, 1976, s. 328.

TEKST I RYCINY: Marek Florek - Delegatura w Sandomierzu WUOZ w Kielcach